چرا خاک تا این میزان دارای ارزش است؟
خاک برای بشر همواره دارای ارزش بوده و هست. ارتباط بسیار نزدیک انسان‌ها با خاک به حدی زیاد بوده که واژه خاک حتی در جملات مربوط به آفرینش و خلقت بشر هم همانند جمله «خداوند انسان را از خاک آفرید و آنگاه به او جان بخشید» نیز تجلی یافته است.
خاک به مجموعه فعالی گفته می‌شود که در حدفاصل جو، آب و قشر جامد زمین تشکیل گردیده و از اثر مشترک آب و هوا، گیاهان و جانوران بر سنگ پدید می‌آید و پس از تکامل تدریجی به حال تعادل می‌رسد.
خاک نتیجه اثرات عوامل ژنتیکی و محیطی نظیر اقلیم (اثرات درجه حرارت و رطوبت)، ماکرو و میکرو ارگانیسم‌ها و توپوگرافی در طول زمان بر روی مواد معدنی ناپیوسته قشر سطحی پوسته زمین است. بدین سبب خاک از لحاظ بسیاری از خصوصیات فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی با موادی که از آن ناشی شده متفاوت است. در واقع خاک از تجزیه و تخریب تدریجی سنگ مادر که در اثر یک فرسایش شدید اتفاق افتاده، به وجود می‌آید.
موادی که خاک‌ها را تشکیل می‌دهند چیستند؟
این مواد به چهار دسته اصلی تقسیم‌بندی می‌شوند:
مواد سخت: مواد سخت را ترکیبات معدنی تشکیل می‌دهند ولی ممکن است دارای مقداری مواد آلی نیز باشند.
موجودات زنده در خاک: تغییراتی که در خاک ها انجام می‌پذیرد بوسیله موجودات زنده در خاک انجام می‌گیرد.
آب موجود در خاک: آب موجود در خاک، حمل مواد حل‌شده را به عهده دارد که البته این مواد حمل شده برای رشد و نمو گیاهان به مصرف می‌رسد. هوای موجود در خاک: هوا همراه با آب در خاک‌ها وجود دارد که البته این هوا از ضروریات رشد و نمو گیاهان و ادامه حیات حیوانات است.
*چرا باید توجه بیشتری به خاک داشت؟ ظاهراً این ماده همیشه بوده و هست…
متأسفانه در بسیاری از کشورها، توجه کمی به حفظ محیط‌زیست می‌شود و شاید دلیل اصلی آن همین باور اشتباه است که منابع طبیعی به حد کافی وجود داشته و تمام نشدنی است در حالی که با گذشت زمان و افزایش جمعیت، کاهش منابع طبیعی و فرسایش خاک، حفظ محیط‌زیست را ملموس‌تر می‌نماید.
فرسایش خاک چیست و از کجا نشأت می‌گیرد؟
فرسایش خاک از جمله نگرانی‌های عمده محیط‌زیستی قرن حاضر است. معنی اصلی لغت فرسایش عبارت از کاهش تدریجی مواد است. سطح زمین از زمان تشکیل تاکنون دائماً در حال تغییر بوده است و مواد آن فرسایش می‌یابند.
در واقع فرسایش، کاهش ضخامت لایه سطحی خاک به وسیله رواناب یا باد است. فرسایش فرآیندی است که در آن ذرات خاک توسط عوامل فرساینده از بستر اصلی خود جدا شده و توسط یکی از عوامل انتقال دهنده به مکان دیگری حمل می‌شود.
چنانچه عامل جدا کننده ذرات باد و یخچال باشد به ترتیب فرسایش بادی و یخچالی گویند. مقدار کل بارندگی و شدت آن نیز از دیگر عوامل طبیعی فرسایش هستند. بارندگی زیاد در صورتی که ریزش آن آرام باشد، فرسایش زیادی ایجاد نمی‌کند، در صورتی که باران‌های شدید حتی به مقدار کم سبب فرسایش زیاد می‌شوند. در فصل سرما که زمین منجمد می‌شود و در فصل رشد گیاهان که پوشش گیاهی انبوه است، بارندگی اثر فرسایشی کمتری دارد. این موارد در حالت طبیعی اتفاق می‌افتد.
اوضاع فرایش خاک در کشور ما چگونه است؟
ایران کشوری با وسعت کل آن یک میلیون و ۶۴۸ هزار کیلومترمربع است که ۱۱ درصد این وسعت تحت کشاورزی، ۵۰ درصد چراگاه‌های دائمی،
۹ درصد جنگل‌ها و بیشه‌زارها و ۳۰ درصد را اراضی دیگر در بر گرفته است. متوسط بارندگی در ایران ۲۴۰ میلی‌متر که کمتر از یک سوم متوسط بارندگی جهان است. در حال حاضر نزدیک به ۱۲۵ میلیون هکتار از ۱۶۵ میلیون هکتار اراضی کشور در معرض فرسایش قرار دارند. طبق گزارش سازمان خواربار جهانی در حدود ۳۶ درصد از کل زمین‌ها و ۶۰ درصد از خاک‌های کشاورزی در ایران در معرض فرسایش هستند.
مهمترین دلیل فرسایش خاک در کشور ما چیست؟
عمده‌ترین دلیل فرسایش شدید در ایران، از بین بردن پوشش گیاهی است. این مسأله در مورد مراتع و بسیاری از اراضی جنگلی سواحل دریای خزر صادق است. تقریباً کلیه مراتع، مورد چرای بی‌رویه بوده و تراکم دام در آنها ۲ تا ۶ برابر ظرفیت چرای موجود است.
یکی دیگر از عوامل فرسایش آبی در ایران، کشت بر روی اراضی شیبدار است. همانطور که می‌دانیم ایران کشوری کوهستانی است و شیب زمین‌ها عمدتاً بالا است. با افزایش شیب مقدار آب نفوذی کاهش می‌یابد. بنابراین وجود رواناب قطعی است.
در حوزه‌های فلات مرکزی و مشرق ایران سواحل دریای عمان و قسمت عمده‌ای از سواحل خلیج فارس که میزان بارندگی سالانه بسیار ناچیز است نیز انتظار فرسایش بادی را داریم.
فرسایش خاک در ایران چند برابر متوسط جهانی است.
از سوی دیگر خاک به عنوان یکی از مهمترین عناصر محیط‌زیست برای احیای مجدد به زمان طولانی نیاز دارد. فرسایش خاک را می‌توان به دو دسته فرسایش آبی و بادی تقسیم کرد. فرسایش آبی در واقع یکی از پدیده‌های معمولی زمین‌شناسی است که به وسیله آن کوه‌ها به تدریج فرسوده می شوند و دشتها، دره‌ها و بستر رودخانه‌ها و دلتاها شکل می گیرند. این نوع فرسایش که به کندی صورت می‌گیرد، فرسایش طبیعی نامیده می‌شود.
در صورتی که فرسایش با سرعت خیلی بیشتری انجام شود و حالت تخریبی به خود بگیرد، به آن فرسایش تخریبی گفته می‌شود. همان طور که گفته شد
در پدیده فرسایش دو عمل مختلف انجام می‌شود:
یکی جدا شدن ذرات و دیگری حمل و تغییر مکان آنها. عواملی مانند انجماد و ذوب متناوب، جریان آب و ضربانات قطران باران اثر جدا کنندگی داشته و مواد را جهت شسته شدن آماده می‌کنند.
اما عوامل غیر طبیعی ظاهراً تأثیر بیشتری دارند، در مورد عوامل غیر طبیعی نیز برایمان توضیح دهید.
بله، همین طور است. دو عامل اصلی را می‌توان مسئول وقوع فرسایش تسریعی دانست: از بین رفتن پوشش گیاهی طبیعی خاک و کشت گیاهانی که پوشش گیاهی کافی فراهم نکرده و قسمتی از خاک را برهنه می‌گذارند. کشت نباتات کرتی مانند ذرت و سیب زمینی، به ویژه اگر کرت‌ها در جهت شیب زمین باشد، پوشش کافی به خاک نداده، فرسایش و از بین رفتن خاک را تشدید می‌کنند.
چگونه می‌توان از فرسایش خاک جلوگیری کرد؟
برای کاهش فرسایش خاک یا جلوگیری از آن، باید ابتدا ببینیم نوع فرسایشی که در یک منطقه اتفاق می‌افتد چیست. در کشور ما فرسایش آبی و خاکی، هر دو وجود دارد.
در مورد فرسایش آبی، از میان رفتن پوشش‌های گیاهی، هم در مراتع و هم در جنگل‌ها، عامل جاری شدن آب و شتاب گرفتن آن بر روی سطح زمین است. ایجاد مزارع در مراتع و مناطق جنگلی برای بالا بردن میزان تولید کشاورزی، علت اصلی این اتفاق است. طبیعتاً برای جلوگیری از افزایش فرسایش آبی، لازم است بتوانیم میزان تخریب مراتع و جنگل‌ها را کنترل کنیم. حفظ پوشش گیاهی طبیعی هر منطقه به کاهش فرسایش خاک کمک شایانی می‌کند.
