فرسایش خاک و عوامل مؤثر بر آن

انواع و مراحل مختلف فرسایش خاک

مراحل مختلف فرسایش

فرسایش چه توسط باد صورت گیرد چه توسط آب، خواه عادی باشد خواه سریع، دارای سه مرحله است: مرحله کنده شدن خاک، مرحله انتقال خاک و مرحله انباشته شدن و تجمع خاک.

 

 ۱- مرحله کنده شدن خاک از جای خود

در این مرحله، ابتدا خاکدانه‌ها بر اثر از بین رفتن هوموس و کلوییدهای خاک، چسبندگی خود را از دست می‌دهند و از هم می‌پاشند. در نتیجه خاک آماده فرسایش می‌شود. در چنین وضعی، خاک سطح‌الارض که حاصل خیزترین قسمت خاک است، به طور ناگهانی یا به تدریج بوسیله آب یا باد از جای خود کنده می‌شود.

۲- مرحله حمل یا انتقال خاک به وسیله آب یا باد

چون ذرات خاک چسبندگی خود را از دست داده‌اند، نمی‌توانند در مقابل جریان های شدید آب ها یا بادهای تند مقاومت کنند، در نتیجه از جای خود کنده می‌شوند و به نقطه دیگر منتقل می‌گردند.

در مورد فرسایش آبی، معمولا مواد از منطقه مرتفع‌تر به محل پست‌تر منتقل می‌گردند. مسافتی را که آب یا باد، مواد را با خود می‌برد به عوامل مختلفی بستگی دارد، از آن جمله می‌توان در مورد آب، شدت آب، شیب زمین، ریز و درشتی آبرفت‌ها( شن، رس و غیره)، و در مورد فرسایش بادی شدت باد، قطر بادرفت ها (موادی که توسط باد حمل می‌گردند) و هم چنین مسطح و وسیع بودن جلگه‌ها و دشت ها را نام برد.

  ۳- مرحله تجمع و انباشته شدن مواد

بادرفت ها  هر جا به مانعی (گیاه، دیوار، سنگ و غیره) برخورد کنند، فورا بر روی زمین می‌افتند و درآن جا روی هم انباشته می‌شوند. این مواد در شرایط فوق‌العاده تپه‌های بزرگ و حتی توده‌های عظیم شنی یا ماسه‌ای شبیه کوه را تشکیل می دهند.

آبرفت ها به تدریج که از شدت جریان آب و شیب زمین کاسته می‌شود از حرکت بازمی‌مانند و در سطح زمین رسوب می‌کنند (ابتدا ذرات درشت‌تر و بعد ذرات ریزتر). در بعضی موارد تجمع مواد آبرفتی به قدری زیاد است که یک طبقه رسوبی قابل توجهی را تشکیل می‌دهد.

 

انواع فرسایش

۱-  بر اساس انواع عوامل فرسایشی

در طبیعت دو نیرو، یا دو عامل وجود دارد که باعث جابه جایی خاک یا به عبارت دیگر فرسایش خاک می‌شود: آب و باد.

یکی از  مهم ترین فرایندهای طبیعی در مناطق خشک و نیمه‌خشک و فرا خشک فرسایش بادی است. این فرایند در شرایطی رخ می‌دهد که علاوه بر وجود خاک حساس، باد دارای حاکمیت و سرعت قابل توجه باشد. انتقال ذرات خاک به صورت‌های مختلف معلق، جهشی و خزشی انجام می‌گیرد وباعث خسارت‌های جدی به محیط زیست می‌شود.

 

 ۲- بر اساس تاثیر طبیعت و دخالت انسان

فرسایش طبیعی یا بطئی که فرسایش عادی هم نامیده می‌شود، پیوسته در طبیعت به وسیله آب یا باد صورت گرفته و می‌گیرد. و نتیجه ی قوه ثقل، سرازیری دامنه ها، جریان آب سطحی روی زمین،وجود نهرها و رودها و یخچال‌ها و غیره است.

عمل این نوع فرسایش، کند و هماهنگ با تولید خاک است. بدین معنی که از یک طرف خاک تشکیل می‌شود و از طرف دیگر امکان دارد فرسایش یابد. عوامل طبیعی مۆثر در فرسایش سبب فرسایش یافتن قلل مرتفع و کاهش ارتفاع آن ها و هم چنین پر کردن دره‌ها و چاله‌ها می‌شود که نتیجه آن صاف و هموار شدن سطح زمین است.

 

در این نقل و انتقال خاک، در صورتی که عمل خاکسازی بیش از فرسایش باشد، موجب افزوده شدن وگسترش خاک ها می‌شود، اگر متعادل باشد، یک هماهنگی بین فرسایش  و خاکسازی  به وجود می‌آید ولی چنان چه تخریب سریع و شدید وعمل خاکسازی ضعیف باشد، تعادل طبیعی بر هم می‌خورد.

در چنین وضعی که زمین به شدت فرسایش می‌یابد سنگ های مادر ظاهر می‌گردد و چهره زمین به صورت لخت و بایر در می‌آید. مبارزه بااین فرسایش بسیار مشکل و در بسیاری از موارد غیر ممکن است. فرسایش سریع یا مخرب همان طور که ذکر شد نتیجه تاثیر اعمال بشر است.

 

اهمیت فرسایش

درست است که از خاک هایی که در نتیجه‌ فرسایش آبی شدید ازنقاط مرتفع‌تر به نقاط پست‌تر یا چاله‌ها وپشت سد‌ها منتقل می‌شود، باز زمین به وجود می‌آید و این گونه زمین‌ها اغلب امکان دارد زمین‌های رسوبی یا آبرفتی حاصلخیز باشد،

(کما‌‌‌ این که زمین‌های حاصلخیز را در اکثر موارد همین زمین‌های رسوبی یا آبرفتی تشکیل می‌دهد) ولی از آن جا که مقدار زمینی‌ که بر اثر رسوب و تجمع مواد به وجود می‌آید، در مقابل سطح‌هایی ‌که خاک آن فرسایش یافته است، ویران می‌شود،

تا این رسوبات را به وجود آورد، آن قدر ناچیز و بی‌ارزش است، که به منظور جلوگیری از تخریب و زیان‌های بیشتر و هم چنین حفظ تعادل طبیعت باید با اقدامات سریع وجدی تا آن جا که ممکن است مانع از فرسایش خاک شد.

 

طبق محاسباتی که صورت گرفته است، به طورکلی برای تشکیل یک سانتی‌متر‌خاک ۵۰۰ تا ۸۰۰ سال زمان لازم است، و‌ اگر حساب کنیم که خاک زراعتی ۲۵ سانتی‌متر عمق داشته باشد پس این ضخامت خاک، طی ۲۰ هزار سال‌کارمداوم طبیعت به وجود آمده است.